Een octrooi is een (juridisch) instrument dat een intellectueel eigendomsrecht bepaalt. Je kan een octrooi verkrijgen voor een uitvinding of innovatie die van technische aard is. Het octrooi bepaalt dus een product, een toestel (inrichting), een werkwijze of een toepassing van een product of toestel. We noemen dit het "voorwerp" van het octrooi.

De uitvinding moet technische kenmerken bevatten. Je kan geen octrooi verkrijgen voor puur esthetische en artistieke of literaire creaties. Deze kan je op andere manieren beschermen.

Als iemand anders een octrooi heeft, dan mag je het "voorwerp" van het octrooi niet commercieel uitbaten zonder de toestemming van de eigenaar van het octrooi (de octrooihouder), in de landen waar het octrooi is verkregen. Een octrooi is een passief recht: de octrooihouder moet zelf actie ondernemen om de vermeende inbreuk op het octrooi een halt toe te roepen. De overheid doet dit niet voor jou.

Om een octrooi te verkrijgen moet je een aanvraag voor octrooi (de octrooiaanvraag) indienen. De aanvraag bevat technische informatie die uitlegt hoe de uitvinding kan worden vervaardigd en toegepast. Daarnaast bevat de aanvraag ook bepalingen die het voorwerp van het octrooi (en waarvoor je dus bescherming aanvraagt) definiëren. Dit zijn de conclusies (of in het Engels "claims").

De aanvraag doorloopt een verleningsprocedure, die meestal uit twee fasen bestaat. Een eerste fase is het nieuwheidsonderzoek, waar gezocht wordt naar relevante publicaties die een impact hebben op het octrooi. Deze publicaties kunnen oudere octrooien zijn, maar ook wetenschappelijke artikels, websites en zelfs video- of geluidsfragmenten die op het internet toegankelijk zijn.

Daarna volgt het onderzoek ten gronde, waar de conclusies van de octrooiaanvraag worden getoetst aan de resultaten van het nieuwheidsonderzoek. Als deze procedure succesvol is doorlopen, wordt het octrooi verleend. De volledige procedure voor verlening van het octrooi kan een paar jaar in beslag nemen.

De bescherming door een octrooi wordt meestal op nationaal niveau geregeld. Zo bestaat er een Belgisch octrooi, dat enkel in België bescherming biedt.

Wil je ook in andere landen je uitvinding beschermen, moet je in al deze landen een octrooi aanvragen. In Europa kan je ook een Europees octrooi verkrijgen, waarmee je meteen in meerdere Europese landen octrooibescherming verkrijgt. Je hoeft dan niet in elk land afzonderlijk een octrooi aan te vragen.

Een wereldwijd octrooi bestaat helaas niet. Er bestaan mogelijkheden om te vermijden dat je van bij het begin alle landen moet kiezen (binnen en buiten Europa) waar je octrooibescherming wenst. 

Eén van deze mogelijkheden heet "voorrang" of "prioriteit". De indiening van een eerste aanvraag voor octrooi op een welbepaalde uitvinding in een bepaald land geeft je een recht van voorrang gedurende een termijn van één jaar. Dat wil zeggen dat je binnen het voorrangsjaar in andere landen octrooiaanvragen kan indienen met behoud van de datum van indiening van je eerste octrooiaanvraag (de "voorrangsaanvraag").

Er zijn drie hoofdvoorwaarden waar het voorwerp van het octrooi (zoals bepaald in de conclusies) aan moet voldoen: nieuwheid, uitvinderswerkzaamheid en industriële toepasbaarheid. Daarnaast zijn er een aantal andere vereisten die tijdens het onderzoek ten gronde worden getoetst, zoals: zijn de conclusies voldoende duidelijk en beschrijft de octrooiaanvraag de uitvinding volledig, zodat een vakdeskundige het voorwerp van het octrooi kan reproduceren. Tijdens deze fase kunnen we de conclusies aanpassen indien nodig.

Nieuwheid is een absolute voorwaarde: het voorwerp van het octrooi mag in zijn geheel niet geopenbaard zijn, zowel schriftelijk als mondeling, voor de datum van eerste indiening (prioriteit) van de octrooiaanvraag. Deze voorwaarde geldt ongeacht wie de openbaarmaking doet (jezelf of een derde), waar ook ter wereld dit gebeurt en ongeacht de taal waarin de openbaarmaking is gebeurd. 

Wanneer je een aanvraag voor octrooi indient, wordt deze niet onmiddellijk openbaar gemaakt. Dat gebeurt pas na 18 maanden (anderhalf jaar). De uitvinding die in de octrooiaanvraag is beschreven blijft dus gedurende deze tijd geheim, tenzij jij zelf de uitvinding aan anderen kenbaar maakt.

Na 18 maanden wordt de octrooiaanvraag gepubliceerd en krijgt iedereen toegang tot de volledige inhoud van de octrooiaanvraag.

Let op, op het ogenblik dat de octrooiaanvraag gepubliceerd wordt, is de verleningsprocedure meestal nog lopende en heb je nog geen octrooi. Als de kans klein is dat het octrooi wordt verleend, en je wenst niet dat de informatie in de octrooiaanvraag zomaar in handen van de concurrenten belandt, kan je de octrooiaanvraag intrekken voordat deze gepubliceerd wordt. Je vermijdt dan een openbaarmaking van de uitvinding, maar je verkrijgt ook geen octrooi.